راهبردی نو در تدریس علوم تجربی سوم دبستان
مقدّمه:
حدود 14سال از تحوّل و تغییر اهداف ، روش تدریس و ارزشیابی"علوم تجربی " در آموزش عمومی می گذرد که علاقه،انگیزه و ابتکارات معلّمان هر سال این تحولات را تسریع بخشیده است.علومی که درگذشته تدریس می شد با امروز، تفاوت زیادی دیده می شود.زیرا در آن زمان بار محفوظات و انباشتن اطّلاعات در حافظه ی کوتاه مدّت ،کاملاً به چشم می خورد و از طریق" رویکرد انتقالی" خیلی از مفاهیم علمی تدریس می شد و با شیوه ی مداد- کاغذی ارزیابی به عمل می آمد.ملاک یادگیری فقط در دایّره ی جواب دادن به سؤالاتی بود که از سوی معلّم به شکل کتبی و شفاهی مطرح می گردید.آنهم جوابی که قبلاً معلّم خود نسخه پیچیده بود و غیر از آن به جواب های کتب غیر درسی،اولیاء و اطرافیان و سایر منابع دیگر اعتنایی نمی شد.خلاصه دانستنی علوم پایه و ضروری برای زندگی، محدود بود به آن چه معلّم در کلاس می گفت و انتقال می داد.که این دیدگاه از روانشناسان مکتب رفتارگرایان اقتباس شده بود و در نظر آنان علوم کاملاً ثابت و بدون تغییر بود.
امروزه با پیشرفت علوم وگستره ی فناوری در زندگی بشری رویه ی قبلی به کلی متحوّل گردید در کنار کسب دانستنی های ضروری برای زندگی ،کسب مهارت ها (راه های یادگیری) و نگرش ها(باورها) به علوم ، جزء اهداف تدریس قرار گرفت.دانش آموز در حین به کاربردن راه های یادگیری به کسب دانستنی های ضروری وباورها مبادرت می ورزید و با این شیوه در کنار معلّم و با راهنمایی او فعالانه راه های یادگیری را به مثابه ی یک دانشمند می آزماید.تا از این طریق آن چه برای زندگی حال و آینده اش ضرورت دارد به آن دست یابد و او را بیش از پیش به یک شهروند سالم تبدیل کند.که این بینش از دیدگاه "ساختن گرایان" مطرح گردیده است و علوم از نظرآن ها قطعیت ندارد و دائماً در حال تغییراست.فراگیران از راه یادگیر ی مهارت ها ، می توانند تازه های علوم را کشف و یا تولید نمایند.
دانش آموزان ما در کلاس، امروز باید خود را در یک تیم و یا گروه به مشاهده ی دقیق بپردازد و یا از طریق پرسش کردن به جمع آوری اطّلاعات از منابع و اشخاص مختلف در خارج از کلاس و مدرسه اقدام نماید .اطّلاعات جمع آوری شده را در گروه به بحث بگذارد با ارائه ی دلیل و قبول دلایل منطقی مخالف نظراتش،دانستنی های ضروری برای مطالعه و تحقیق در مفاهیم دیگر علوم در آینده مورد استفاده قرار دهد با این شیوه بتواند قوانین و اصول علمی را بفهمد و به آن دست یابد و بتواند نظریه های علمی را دست کاری نمایدتا از این طریق دانشی جدید کشف و یا تولیدکند.علاوه بر مشاهده و جمع آوری اطّلاعات از طریق پرسیدن فراگیر می تواند با ارائه ی فرضیه و آزمایش و طرّاحی آزمایش برای فرضیه ها و تفسیرآن به نتیجه ای علمی نایل آید.
علوم تجربی سوم دبستان:
حال عدّه ی قلیلی از همکاران در خلعت معلّمی در کلاس درس سعی دارند با همان شیوه ی گذشته به تدریس کتاب علوم تجربی مبادرت کنند که این رویه کاملاً فراگیران را از اهدافی که برای آنان لحاظ شده است دور می کند و در آخر افرادی منفعل بار می آیند که انباشتی از اطّلاعات را باخود دارند امّا نمی توانند در مواقع ضروری از آن استفاده نمایند و یا دست به تحلیل آن بزنند و کارهای خلّاقانه بنمایند.
شایسته است معلّم دلسوز با ابتکارات و انگیزه ی خود محیط و موقعیتی برای فراگیران بوجودآوردکه در آن بتوانندآزادانه به تحقیق و پرس وجو دست بزنند و با مشاهده و ارائه ی فرضیه های مناسب و طرّاحی آزمایش و تفسیر آن خلّاقانه خود را آماده کنند تا مسایل و مشکلات زندگی خودرا از راه های علمی پی بگیرند و دست به مشکل گشایی بزنند.
سؤالاتی که در کتاب علوم تجربی سوم دبستان مطرح است،که قرار است دانش آموزان در یک بحث گروهی با همدیگ ردور هم بنشینند و روی آن فکرکنند و یا هر کس در منزل از اطرافیان خود بپرسد و یا با مطالعه ی کتب علمی و یا استفاده از رسانه های گروهی (تلویزیون ، اینترنیت و...) به جمع آوری اطّلاعات و جواب آن بپردازد و به گروه خود ارائه دهد و گروه با بررسی آن به یک جواب علمی درست دست یابند.امّا در مدارس شهر و روستا دیده شده است که عدّه ای ا زمعلّمان خود شخصا ًاقدام به جواب دادن می کنند و فراگیران را از حقّ واقعی و مسلم خود محروم می نمایند. وقتی به آنان می گویید تا کجا را تدریس کرده اید؟هنوز یک ماه از سال تحصیلی نگذشته است جواب می دهند2 یا3 فصل را تدریس کرده اند. نا گفته پیداست این عزیزان حتماً با همان " رویکرد انتقالی" اقدام به تدریس کرده اند که اصلاً با زندگی آینده ی فرزندان برابری نمی کند.
بیاییم دانش آموزان را در جواب دادن به سؤالات آزاد بگذاریم تا خودشان راه های یادگیری را بیازمایند و در موردآن فعّالانه تلاش کنند تا به جواب می رسند و ارزیابی دانستنی های صرف از راه آزمون های کتبی(مداد- کاغذی) و شفاهی تلویحاً ملاک عمل قرار ندهند بلکه راه های یادگیری(مهارت ها)و نگرش ها(باورها وارزش های علمی) و انتظاراتی که ا ز تغییر رفتارها مورد نظر است بوسیله ی چک لیست و سیاهه ی رفتار و پوشه ی کار و یا در کل آزمون های عملکردی از هر فراگیر بسنجند.
راه های یادگیری(مهارت ها) در قالب تعریف ها ارزیابی نشوند. مثلاً فرضیه سازی چیست؟برقراری ارتباط یعنی چه؟... زیرا لازم است این مهارت ها به صورت اجرای آن در عمل از خودنشان دهند و دست یابی به دانستنی های ضروری و یک باورعلمی سنجیده شوند.
حال نمونه ی سؤالاتی که از علوم تجربی سوم دبستان آمده ،بایسته است که خود فراگیران با مشاهده یک تصویر در یک بحث گروهی به جواب آن برسند خیلی از فراگیران جواب این سؤالات را بارها در محیط اطراف آزموده اند و یا از یک برنامه ی کارتونی و یا یک فیلم سینمایی، دیگر بماند آن گف زدن های شب نشینی ، مهمانی رفتن ،درمجلس افرا دبا تجربه و عالم نشستن و سیرکردن در شبکه های بسیار گسترده ی علمی در اینترنیت و... به آن رسیده اند.
*سؤالات فصل اوّل کتاب علوم تجربی سوم دبستان:
1- در کدام محل،جانوران کمتری پیدا می شود؟چرا؟جواب گروه های کلاسی:- بیابان،چون غذا کمتر پید ا می شود وگرم و خشک است.
- در قطب، چون هوا سرد و یخ بندان است و غذا کمتر پیدا می شود.آن چه در این فعّالیّت مهم است بحث گروه هاست.که هر کدام دلایل خویش را ارائه می دهند.
2- چرا بعضی از جانوران لانه می سازند؟ جواب گروه ها: - از ترس جانوران وحشی دیگر- برای محافظت از گرما و سرما و بارندگی ... – برای نگهداری از تخم ها و یا بچّه هایشان-
3- بیشتر جانوران بزرگ،لانه ندارند.چرا؟جواب گروه ها:- جثّه( هیکل آن ها) بزرگ است.- پوشش بدنی گرم و محکم دارند.- نترس وشجاع هستند.
4- زمستان خوابی چه فرقی با خواب معمولی دارد؟جواب گروه ها:- زمستان خوابی طولانی تر ولی خواب معمولی کوتاه تراست.
- زمستان خوابی فقط در فصل سرما است ولی خواب معمولی در تمام وقت ها و فصل هاست.
5- آیا جانوران،در طول زمستان خوابی ،به آب و غذا نیاز دارند؟جواب گروه ها: چون در خواب و استراحت هستند کمتر نیاز دارند.
- از مقدار آب و غذای ذخیره ی بدن خود،کم کم استفاده می کنند.
6- آیا بین دلیل زمستانی خوابی خرس و مهاجرت پرستو شباهتی وجود دارد؟جواب گروه ها:- بله ، هر دو در فصل سرما دست به آن می زنند و در سرما مقدا رغذا کم می شود.
7- هرکدام از جانوران0سگ، ماهی،کرم ودلفین...)هوای مورد نیاز خود را چگونه به دست می آورند؟
جواب گروه ها:- سگ ، هوای اطراف با شش نفس می کشد.- ماهی، از هوای داخل آب و با آبشش نفس می کشد.کرم، از هوای داخل خاک و از راه پوست نفس می کشد.دلفین، از هوای بیرون از آب و با شش نفس می کشد.
8- در بیابان آب کم است و در همه جای آن،آب پیدا نمی شود. پس جانوران بیابان آبی را که به آن نیاز دارند، چگونه به دست می آورند؟جواب گروه ها:- بدنشان کمتر عرق می کند و کمتر تشنه می شوند.- از آب داخل برگ برخی گیاهان مثل کاکتوس و آب بدن بعضی جانوران دیگر...
- می توانند مقدار زیادی آب در خود ذخیره کنند مانند: شتر... – فعّالیّت بیشتر جانوران درشب های خنک روی می دهد.
هر کدام از آن دلایل را اگر گروه ها به آن اشاره کنند، می توان به عنوان یک نظر علمی قبول کرد.حال هر چه آزادی عمل به فراگیران داده شود آنان می توانند بیشتر دلایل خویش را برای جواب سؤالات ارائه بدهند. برای فصل های دیگر کتاب با همان شیوه که به طورمفصّل شرح آن دربالا آمد،می توان پیش رفت.
9- آب تنگ ماهی را چرا هر هفته چند بار عوض می کنند؟جواب گروه ها:- چون آب بد بو و کهنه شده است.- آب آن پاک نیست و اکسیژنش کم شده است.- ماهی در آن نمی تواند به خوبی نفس بکشد.- مواد لازم برای ماهی در آن کم شده است.چون آب آن بد رنگ شده است.
منابع:
1- رشد آموزش ابتدایی - ویژه نامه ی آموزش علوم – سال چهارم پاییز 1379
2- راهنمای معلّم در ارزشیابی علوم تجربی سوم دبستان- طاهره رستگار
3- کتاب معلّم (راهنمای تدریس)علوم تجربی سوم دبستان- سال 1375
4- کتاب علوم تجربی سوم دبستان سال 1387
هیواحیدری سرگروه آموزشی پایه ی سوم دبستان شهرستان مریوان پاییز- 87